کيسه صفرا، اندام کوچکي واقع در ناحيه پايين کبد است. کيسه صفرا با ذخيره صفرا و ترشح آن درون روده کوچک هنگام ورود غذا به فرايند هضم و گوارش کمک مي‌کند. صفرا مايعي توليد شده در کبد و تشکيل شده از چند ماده مانند کلسترول، بيلي‌روبين (مواد رنگدانه‌اي صفرا) و نمک‌هاي صفراوي است. سنگ کيسه صفرا تکه مواد جامدي مي باشد که در کيسه صفرا تشکيل مي‌شود. علت شکل‌گيري اين سنگ‌ها آن است که کلسترول و رنگدانه‌هاي صفرا گاهي اوقات با پيوستن به يکديگر ذره‌هاي سختي را تشکيل مي‌دهند.

سنگ صفراوي کلسترولي: سنگ صفراوي کلسترولي رايج‌ترين گونه سنگ کيسه صفرا است که غالباً زرد رنگ مي باشد. اين سنگ‌ها عموماً از کلسترول حل نشده و همچنين مواد ديگر تشکيل مي‌شود. سنگ صفراوي رنگدانه‌اي: اين سنگ‌هاي سياه يا قهوه‌اي تيره زماني تشکيل مي‌شوند که صفرا حاوي مقدار زيادي بيلي‌روبين باشد.

بسياري از بيماران داراي سنگ کيسه صفرا با هيچ علائمي مواجه نمي‌شوند و از وجود اين سنگ‌ها اطلاعي ندارند مگر آن که حين انجام آزمايشي به دليلي ديگر مشخص شوند.

با اين حال علائم سنگ کيسه صفرا زماني نمود مي‌يابند که سنگ به طور موقت يکي از مجراهاي صفراوي را مسدود کند. اين مجراها ساختارهاي لوله‌اي شکلي هستند که صفرا را از کبد به کيسه صفرا و سپس به دستگاه گوارش مي‌برند.

اين انسداد در اکثر موارد درد شکمي (دل درد) را به دنبال دارد، اگرچه برخي بيماران در صورت شديدتر بودن انسداد يا مسدود شدن بخش ديگري از دستگاه گوارش از علايم ديگري نيز رنج مي‌برند.

از رايج‌ترين علايم سنگ کيسه صفرا بروز درد شديد و ناگهاني در شکم است که معمولاً يک تا پنج ساعت طول مي‌کشد، اگرچه گاهي اوقات درد پس از گذشت چند دقيقه ساکت مي‌شود. از اين علامت با اصطلاح کوليک صفراوي ياد مي‌شود. محل اين درد به شرح زير مي باشد:

• در مرکز شکم، بين استخوان قفسه سينه و ناف.
• دقيقاً در پايين دنده‌ها در طرف راست با احتمال انتشار در پهلو يا کتف.

درد مداوم است و پس از اجابت مزاج، خروج گاز يا استفراغ بهبود نمي‌يابد و گاهي اوقات خوردن غذاهاي چرب به بروز درد دامن مي‌زند. البته اين درد در هر ساعت از شبانه‌روز مي‌تواند شروع شود و حتي بيمار را از خواب بيدار کند. کوليک صفراوي معمولاً گهگاه بروز مي‌يابد؛ و ممکن است بيمار پس از يک دوره درد تا چند هفته يا چند ماه دچار درد نشود. برخي از بيماران مبتلا به سنگ کيسه صفراعلاوه بر درد کوليک صفراوي در دوره‌هايي تعريق فراوان و حالت تهوع و استفراغ را نيز تجربه مي‌کنند. پزشکان سنگي را که باعث کوليک صفراوي مي‌شود ” سنگ کيسه صفراي غيرپيچيده” مي‌گويند.

علت سنگ کيسه صفرا مشخص نيست. پزشکان بر اين باوراند که سنگ در صفرا زماني ايجاد مي‌شود که:

صفرا حاوي کلسترول فراوان باشد: صفرا به طور طبيعي مواد شيميايي کافي براي حل کردن کلسترول دفع شده از کبد را دربردارد. اما اگر ميزان کلسترول دفع شده از کبد بيش از مقدار قابل حل شدن توسط صفرا باشد، کلسترول مازاد به شکل کريستال و در نهايت سنگ درمي‌آيد.

صفرا حاوي بيلي‌روبين فراوان باشد: بيلي‌روبين ماده‌اي شيميايي است که هنگام تجزيه سلول‌هاي قرمز خون در بدن توليد مي‌شود. ابتلا به بيماري هاي خاص باعث مي‌شود تا کبد بيلي‌روبين بيش از اندازه توليد کند اين بيماري ها شامل سيروز کبدي، عفونت‌هاي مجراي صفراوي و اختلال‌هاي خوني معين، مي باشند. بيلي‌روبين اضافي در تشکيل سنگ صفرا نقش دارد.

تخليه نشدن کامل صفرا: اگر کيسه صفرا به طور کامل تخليه نشود يا تخليه آن دير به دير صورت گيرد، صفرا بسيار غليظ مي‌شود و احتمال ايجاد سنگ افزايش مي‌يابد.

دارويي براي کمک به پيشگيري از شکل گرفتن سنگ‌هاي کيسه‌ صفرا وجود دارد که در واقع موجب کاهش اندازه‌ي برخي سنگ‌ها نيز مي‌شود. اين دارو از گذشته براي بيماران سالخورده که آمادگي داروي بيهوشي را ندارند، مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. بنابراين در حال حاضر موثر بودن درمان سنگ صفرا ثابت نشده است، هر چند طب پيشگيري براي جلوگيري از ايجاد سنگ‌ها ممکن است براي برخي بيماران مفيد باشد.

آزمايش‌ها و روش هاي تشخيصي سنگ کيسه صفرا عبارت‌اند از:

آزمايش‌هايي با هدف تهيه تصوير از کيسه صفرا: پزشک احتمالاً به منظور به دست آوردن تصاويري از کيسه صفرا دستور انجام مقطع‌نگاري رايانه‌اي (سي.تي.اسکن) و سونوگرافي شکم را مي‌دهد. اين تصويرها را مي‌توان براي بررسي وجود نشانه ها و علايم سنگ کيسه صفرا تحليل کرد.

آزمايش‌هايي با هدف بررسي وجود سنگ در مجراهاي صفرا: استفاده از ماده‌هاي رنگي خاص (ماده حاجب يا ماده کنتراست زا) در آزمايش براي مشخص کردن مجراهاي صفراوي در تصوير به پزشک کمک مي‌کند تا تعيين کند که آيا سنگ انسدادي را به وجود آورده است يا خير. اسکن HIDA، کولانژيوپانکراتوگرافي رتروگراد اندوسکوپيک (ERCP) يا تصويربرداري رزونانس مغناطيسي (ام.آر.آي.) از اين گروه آزمايش‌ها به شمار مي‌روند. سنگ‌هاي صفراوي مشاهده شده در ERCP را مي‌توان طي انجام اين آزمايش خارج کرد.

آزمايش‌هاي خون به منظور بررسي عوارض: در آزمايش‌هاي خون، عفونت، زردي، التهاب پانکراس (پانکراتيت) يا ديگر عوارض ناشي از سنگ کيسه صفرا مشخص مي‌شود.

اغلب پوليپ هاي کيسه صفرا بي ضرر بوده و متشکل از کلسترول هستند نه سلول هاي سرطاني. اما، پوليپ هاي کيسه صفرا مي توانند تومورهاي کوچکي باشند که ممکن است بعضي از آنها سرطاني باشند، در حالي که پوليپ هاي ديگر تومورهاي خوش خيم هستند.اين تومورهاي کوچک مي توانند از داخل ديواره کيسه صفرا بيرون بيايند.

در درمان پوليپ کيسه صفرا، اندازه بسيار اهميت دارد، هر چه پوليپ بزرگتر باشد، احتمال ابتلا به سرطان کيسه صفرا بيشتر است. پوليپ هايي که بيش از يک سانتي متر هستند با احتمال بيشتر سرطاني مي شوند، در حالي که پوليپ هايي که کوچک تر از يک سانتي متر هستند سرطاني نمي شوند.

پوليپ کيسه صفرا ممکن است هيچ علامتي نداشته باشد. اما ممکن است باعث قولنج صفراوي (درد شکم ناشي از صفرا) شوند. اين نوع دردها اغلب ناشي از سنگ کيسه صفرا هستند، اما در صورتي که اين سنگ ها يافت نشوند، علت را در پوليپ هاي کيسه صفرا بايد جستجو کرد.

اغلب پوليپ هاي کيسه صفرا علائم قابل توجهي را بوجود نمي آورند. پوليپ هاي کيسه صفرا معمولا به صورت تصادفي در حين معاينه معده که براي تشخيص بيماري هاي ديگر مثل معده درد انجام مي گيرد، يافت مي شوند.

روش درمان پوليپ کيسه صفرا به اندازه پوليپ و احتمال سرطاني بودن آن بستگي است. پوليپ هاي بسيار کوچک که کمتر از يک سانتي متر هستند به جراحي برداشتن پوليپ صفرا نيازي ندارند و در عوض به صورت منظم بررسي يا معاينه مي شود تا هر تغيير مشکوکي که نشان دهنده سرطان کيسه صفرا باشد، مورد نظارت قرار گيرد.

پوليپ هايي که اندازه آنها بيش از يک سانتي متر است بيشتر احتمال سرطاني شدن دارند، مخصوصا پوليپ هايي که 1.5 سانتي متر و بزرگتر هستند، بين 46 تا 70 درصد احتمال داشتن سلول هاي سرطاني را دارند.

بررسي پوليپ هاي کيسه صفرا کمتر از 1.5 سانتي متر بايد با فواصل سه الي شش ماه و تا دو سال صورت بگيرد و پس از آن در صورتي که تغييري در پوليپ ها بوجود نيامده باشد، مي توان اين بررسي را متوقف کرد. توصيه مي شود که پوليپ هاي کيسه صفرا کمتر از 0.5 سانتي متر با جراحي برداشتن کيسه صفرا درمان نشوند. در پوليپ هاي کيسه صفرايي که کوچک هستند،احتمال سرطان کيسه صفرا بسيار نادر است.

پوليپ هاي کيسه صفرايي که به نظر سرطاني مي رسند، با جراحي برداشتن کيسه صفرا برداشته مي شوند. براي پوليپ هاي کيسه صفراي بزرگتر، جراحي برداشتن کيسه صفرا براي جلوگيري از بوجود آمدن سرطان کيسه صفرا توصيه مي شود.

تصميم گيري در مورد نحوه درمان پوليپ کيسه صفرا بايد بسيار حساب شده باشد و فرد بايد خطرات بالقوه جراحي برداشتن کيسه صفرا را با خطرات بوجود آمدن مقايسه کند. توجه به خطرات کلي سرطان و بررسي دقيق پوليپ هاي کيسه صفرا مي تاوند راهکاري موثر براي حفظ سلامتي بيمار باشد.

راه ها و روش هاي درمان سنگ کيسه صفرا با توجه به تأثيرگذاري علائم آن بر زندگي روزمرّه تهيه مي‌شود. چنانچه بيمار علائمي نداشته باشد، غالباً بهره‌گيري از راهکار “نظارت پويا” پيشنهاد مي‌شود. بيمار در اين روش هيچ درمان فوري دريافت نمي‌کند، اما به محض رويارويي با علائم به پزشک مراجعه مي‌کند. بر طبق قاعده‌اي کلي، هر چه بيمار زمان طولاني‌تري را بدون علائم سپري کند، احتمال تشديد بيماري نيز کمتر مي‌شود.

در صورتي که به بيماري ديگري مبتلا هستيد که عوارض را تشديد مي کنند، بايد سريعا براي درمان اقدام کنيد تا از بروز عوارض سنگ کيسه صفرا مصون بمانيد، اين بيماري ها عبارتند از:

• زخم شدن کبد (سيروز)
• فشار خون بالا درون کبد: که به فشار خون سياهرگي معروف است و غالباً پيامد “بيماري کبد الکلي” است.

همچنين اگر در اسکن ميزان بالايي از کلسيم درون کيسه صفرا مشاهده شود، درمان آغاز مي‌شود. لازم به ذکر است که وجود کلسيم بيش از اندازه در کبد مي‌تواند در آينده منجر به سرطان کيسه صفرا شود. چنانچه بيمار از دوره‌هاي متناوب درد شکمي (کوليک صفراوي) رنج مي‌برد، درمان، به شدت تأثيرگذاري اين درد بر زندگي روزمرّه بستگي دارد. اگر اين دردها ملايم باشند و به ندرت رخ دهند، احتمالاً مسکن براي کنترل دوره‌هاي آتي درد تجويز مي‌شود و به بيمار توصيه مي‌شود تا جهت مديريت بهتر درد، غذاي سالم مصرف کند.

اما اگر علائم سنگ کيسه صفرا شديدتر باشند و مکرراً بروز يابند، معمولاً طي عمل کيسه صفرا برداشته مي‌شود، از آنجايي که اين بخش اندامي حياتي نيست در نتيجه اکثر بيماران پس از برداشتن آن متوجه تغيير چنداني نمي‌شوند.

در صورت کوچک بودن سنگ‌ کيسه صفرا و حاوي کلسيم نبودن آنها، مي‌توان اين سنگ‌ها را با مصرف قرص اسيد اورسودوکسي کوليک حل کرد و از بين برد. اين قرص را بايد مدتي طولاني (بيش از دو سال) مصرف کرد و احتمال ايجاد مجدد سنگ پس از متوقف کردن درمان نيز وجود دارد. عوارض جانبي اسيد اورسودوکسي کوليک نادراند و در صورت بروز معمولاً ملايم‌اند.

هيچ رژيم غذايي خاصي براي درمان علائم سنگ کيسه صفرا وجود ندارد. با اين حال يک رژيم غذايي سالم و متعادل داراي ميزان چربي اندکي به تسکين علائم کمک مي‌کند. کاهش وزن نيز، در صورت داشتن اضافه وزن، مفيد است. با اين حال وزن را بايد به تدريج پايين آورد، چون کاهش وزن سريع در تشکيل سنگ صفرا مؤثر است. توصيه مي‌شود برنامه‌اي براي کاهش وزن در نظر گرفته شود که با رعايت کردن آن بتوان وزن را در هفته 1 تا 2 پوند (نيم تا يک کيلوگرم) کاهش داد. رژيم غذايي سالم و متعادل از مواد زير تشکيل مي‌شود:

ميوه و سبزي فراوان: سعي کنيد هر روز دست‌کم پنج نوبت ميوه و سبزي ميل کنيد.

کربوهيدارت‌هاي نشاسته‌اي فراوان: نان، برنج، غلات، ماکاروني، سيب زميني و موز سبز از منابع غني کربوهيدارت‌هاي نشاسته‌اي محسوب مي‌شوند. در صورت امکان نان‌هاي سبوس‌دار و غلات ميل کنيد.

فرآورده هاي لبني: مقدار مناسب از فراورده‌هاي لبني و شير (2 تا 3 نوبت در روز). فراورده‌هاي لبني کم‌چرب مصرف کنيد.

حبوبات: پرهيز از استفاده زياد از گوشت قرمز، ماهي، تخم مرغ و جايگزين‌هاي آنها مانند لوبيا و انواع حبوبات.

مقدار اندکي از مواد غذايي پرچرب و سرشار از قند: مصرف چربي اشباع موجود در فراورده‌هاي حيواني، مانند کره، پنير، روغن، گوشت، شيريني، بيسکوييت و کيک، را محدود کنيد و به جاي آن از چربي‌هاي غيراشباع موجود در روغن‌هاي سبزيجات، مانند گل آفتابگردان، روغن کلزا و روغن زيتون، آووکادو، آجيل و بذرهاي گياهي استفاده کنيد.

رژيم سرشار از فيبر: لوبيا، حبوبات، ميوه و سبزي، جو دوسر و محصولاتي نظير نان، ماکاروني و برنج منابع خوب فيبر هستند.

نوشيدن مايعات فراوان: نوشيدن مايعاتي مانند آب يا چاي‌هاي گياهي دست‌کم دو ليتر در روز.

سعي کنيد در يک وعده غذايي چربي بيش از اندازه ميل نکنيد، بهتر است وعده‌هاي غذايي کوچک‌تر و بيشتر را جايگزين سه وعده غذاي سنگين کنيد. بعضي مواد غذايي محرک علائم سنگ کيسه صفراي برخي بيماران به شمار مي‌آيد، بنابراين با يادداشت کردن مواد غذايي مصرفي و زمان و نحوه بروز علائم مي‌توان غذاهاي محرک را تعيين نمود و مصرف آنها را به مدت دو هفته به طور آزمايشي قطع کرد تا مشاهده شود که آيا بهبودي در علايم سنگ کيسه صفرامشاهده مي‌شود يا خير.

روش هاي درمان جراحي برداشتن سنگ کيسه صفرا:

جراحي سنگ کيسه صفرا سوراخ کليد: در صورت پيشنهاد شدن جراحي در اکثر موارد جراحي سوراخ کليد به منظور خارج کردن کيسه صفرا از بدن انجام مي‌شود. اين جراحي را کوله‌سيستکتومي (برداشتن کيسه صفرا) لاپاراسکوپي مي‌گويند.

جراحي سوراخ کليد تک برشي: کوله‌سيستکتومي (صفرابرداري) لاپاروسکوپي تک برشي گونه نويني از جراحي سوراخ کليد است که براي برداشتن کيسه صفرا مورد استفاده قرار مي‌گيرد. طي اين عمل جراحي، تنها يک برش کوچک ايجاد مي‌شود و در نتيجه فقط يک جاي زخم بر روي بدن بيمار باقي مي‌ماند که آن هم به سختي ديده مي‌شود.

جراحي سنگ کيسه صفرا باز: برداشتن کيسه صفرا به روش لاپاروسکوپي تحت شرايط خاصي به دلايل تخصصي، خطرات يا وجود سنگ در مجراي صفراوي غيرقابل خارج کردن به اين شيوه انجام‌پذير نيست. برش 10 تا 15 سانتي‌متري (4 تا 6 اينچي) در جراحي باز روي شکم پايين دنده‌ها ايجاد مي‌شود تا بتوان کيسه صفرا را به اين طريق خارج کرد.

کولانژيوپانکراتوگرافي رتروگراد اندوسکوپيک(ERCP): عمل جراحيي است که براي خارج کردن سنگ کيسه صفرا از مجراي صفراوي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. البته چون کيسه صفرا در اين عمل برداشته نمي‌شود، ممکن است سنگ در کيسه صفرا باقي بماند مگر آن که اين اندام با به کار بردن روش‌هاي جراحي اشاره شده از بدن خارج شود.

مي توان از ايجاد سنگ کيسه صفرا رعايت نکته‌هاي زير پيشگيري کرد:

حذف نکردن وعده‌هاي غذايي: سعي کنيد برنامه غذايي معمول خود را رعايت کنيد و وعده‌هاي غذايي را هر روز در زمان مشخصي ميل کنيد. حذف وعده‌هاي غذايي و روزه گرفتن خطر ايجاد سنگ صفرا را افزايش مي‌دهد.

کاهش وزن تدريجي: اگر لازم است تا وزن خود را کاهش دهيد، آهسته پيش برويد. کاهش وزن سريع خطر ايجاد سنگ کيسه صفرا را افزايش مي‌دهد. برنامه‌اي را تنظيم کنيد که بتوانيد در هفته 1 تا 2 پوند (نيم تا يک کيلوگرم) وزن کم کنيد.

حفظ وزن مناسب: چاقي و داشتن اضافه وزن احتمال تشکيل سنگ کيسه صفرا را افزايش مي‌دهد. پياده‌روي کنيد تا با کاهش تعداد کالري‌هاي مصرفي و افزايش فعاليت بدني به وزن مناسب برسيد. پس از رسيدن به وزن سالم نيز همچنان ورزش کنيد و رژيم غذايي سالم داشته باشيد تا وزن مناسب به دست آمده را حفظ کنيد.

راه ها و روش هاي درمان قطعي سنگ کيسه صفرا به شدت علائم و ديگري بيماري هايي که ممکن است به آن مبتلا باشيد، بستگي دارد. درمان جراحي مي تواند از جراحي بسته با ايجاد يک شکاف کوچک تا جراحي باز با يک شکاف بزرگتر باشد، که اين بستگي به تجويز پزشک شما، با توجه به وضعيتتان دارد. البته با رعايت بعضي نکات که در مقاله ذکر شد، مي توان از بروز بيماري سنگ کيسه صفرا پيشگيري کرد. در صورت ابتلا به اين عارضه در بارداري سريعا به پزشک مراجعه کرده و وي را در جريان وضعيت خود قرار دهيد.